Tot op de dag van vandaag is 12 Angry Men een geliefd rechtbankdrama – ook onder rechters en advocaten. De zwart-witfilm uit 1957 van regisseur Sidney Lumet met een hoofdrol voor Henry Fonda is een echte klassieker. Het drama begon ooit als een televisieprogramma, waarvoor scenarioschrijver Reginald Rose enkele jaren daarvoor al een Emmy ontving. 12 Angry Men is daarnaast zowel bij amateurs als bij professionele gezelschappen een geliefd toneelstuk; het stuk behoort tot de meest uitgevoerde werken op Amerikaanse middelbare scholen.
Televisie, film en theater; 12 Angry Men komt eigenlijk in al die gedaanten tot zijn recht. Het is een werk waarin vooral veel wordt gepraat. Dat heet weleens ‘onfilmisch’ te zijn, maar dankzij de voortreffelijke personenregie van Lumet in zijn filmdebuut, de montage en het knappe camerawerk van Boris Kaufman is 12 Angry Men een echte film, die de mogelijkheden van het medium volledig benut.
Met het pistool op de borst kan 12 Angry Men misschien toch het beste worden getypeerd als een toneelwerk. De kracht van het knap geconstrueerde stuk schuilt voor een groot deel in de dwingende eenheid van tijd, plaats en handeling. Dat blijft voor een film ongebruikelijk. Het is natuurlijk geen toeval dat theatermensen onmiddellijk aansloegen na het zien van de film.
Bloedhete zomerdag
Twaalf mannen zitten in een kamer op een bloedhete zomerdag in New York. Als de jury in een moordzaak moeten ze beslissen of een jongen van achttien de doodstraf zal krijgen voor de moord op zijn vader. Elf mannen zijn al meteen zeker van zijn schuld, één man houdt zijn hoofd koel (Henry Fonda natuurlijk). Hij begint door logisch en kalm te argumenteren de vermeende bewijzen te ontrafelen. Zo weet hij de andere juryleden stuk voor stuk te overtuigen. Aan het einde is de jury unaniem: de verdachte wordt vrijgesproken. Dat is een triomf voor het democratisch rechtsproces, in het bijzonder voor de zegeningen van de juryrechtspraak. Het systeem wérkt.
Het is wel zeker dat de kijker een andere film ziet, al naar gelang iemands standpunt en gevoelens over juryrechtspraak. De film is evident op de hand van jury’s: professionele juristen komen er in de film buitengewoon slecht af. De rechter is moe en ongeïnteresseerd, de toegewezen advocaat van de verdachte heeft zijn huiswerk niet gedaan. Alleen de gewone man – in de gedaante van Fonda – heeft het fatsoen en de wil om ervoor te zorgen dat de verdachte zijn recht krijgt.
Wie sceptisch is over jury’s ziet een andere film. Onder de juryleden is zoveel desinteresse, haastige spoed, gebrekkig denkvermogen, vooringenomenheid, persoonlijke rancune en regelrecht racisme dat het eigenlijk een godswonder is dat de verdachte niet op de elektrische stoel terechtkomt. Een scepticus over juryrechtspraak zal ook na het zien van de film nog steeds denken: zulke mannen hadden nooit in de buurt van een beslissing over leven en dood mogen komen.
Maar de kijker hóéft ook helemaal niet in juryrechtspraak te geloven om van de film te kunnen genieten. Dat de film dubbelzinnige gevoelens losmaakt en zelfs tegenstrijdige lezingen toelaat, tekent juist de dramatische kracht van het scenario van Reginald Rose.
Drijvende kracht
Henry Fonda en Sidney Lumet zijn nog altijd beroemd. 12 Angry Men wordt nog steeds vooral met hun namen in verband gebracht. Dat is onterecht, want de drijvende kracht en geestelijk vader van eerst het televisiedrama en later de film, was de inmiddels vergeten scenarist Rose. Hij krijgt nu alsnog de eer die hem toekomt in een soms al te gedetailleerd, maar liefdevol en sympathiek boek, Reginald Rose and the Journey of 12 Angry Men, van Phil Rosenzweig.
Rose was hard op weg om een mislukt schrijver te worden met honderden afgewezen korte verhalen en drie half voltooide romans op zijn naam, toen zich begin jaren vijftig een kans voordeed in het nieuwe medium televisie. Gevestigde scenarioschrijvers wilden alleen voor bioscoopfilms schrijven en haalden hun neus op voor televisie, daarom kregen nieuwkomers een kans. Rose behoort tot de generatie die als eerste voor elkaar kreeg dat zowel de pers als het publiek televisiedrama serieus begon te nemen.
Inmiddels geldt die periode in de eerste helft van de jaren vijftig als de ‘golden age of televison’. Niet alleen Reginald Rose en Sidney Lumet, maar ook de scenarioschrijver Paddy Chayefsky (Marty, Network) en regisseur John Frankenheimer (The Manchurian Candidate) wisten door televisie door te dringen in film. In die kortstondige bloeiperiode lieten Amerikaanse zenderbazen niet alleen kijkcijfers en adverteerders, maar ook prestige en maatschappelijke relevantie zwaar wegen.
Rosenzweig laat zien dat 12 Angry Men maar een van de vele sociaal geëngageerde scenario’s was die Rose in de jaren vijftig en zestig in hoog tempo afleverde voor televisie. Hij sneed daarin op prime-time controversiële onderwerpen aan, van abortus tot euthanasie en racisme. Zijn scenario’s stonden in het teken van een progressief idealisme, die in de turbulente tweede helft van de jaren zestig al snel als achterhaald en naïef overkwam. Maar in de jaren daarvoor viel Rose met zijn werk perfect samen met het historische moment.
Tegen de doodstraf
Zijn grootste prestatie was misschien niet zozeer 12 Angry Men, maar de langlopende advocatenserie The Defenders (1961-1965), die het juridische proces ongebruikelijk nauwgezet in beeld liet komen, de advocaten in de hoofdrol níét altijd hun zaken liet winnen en onder meer ageerde tegen de doodstraf. Televisiedrama raakt echter vrijwel altijd in de vergetelheid; alleen de herinnering aan films leeft voort. Dat zou misschien ook maar eens moeten veranderen.
Phil Rosenzweig: Reginald Rose and the Journey of 12 Angry Men. Empire State Editions, 315 blz. 27 euro.
Een versie vandit artikelverscheen ook inNRC Handelsbladvan 22 december 2021.
